'শব্দ-সন্ধান' -৩২

'শব্দ-সন্ধান' -৩২

               -- সূৰ্য বৰা

'শব্দ-সন্ধান'ত অসমীয়া ভাষাৰ কেইবাটিও গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ সামৰি, ভাষা বিষয়ক এলানি মূল্যৱান লেখা ধাৰাবাহিকভাৱে প্ৰকাশ কৰি থকা হৈছে। এইবাৰৰ 'শব্দ-সন্ধান'ত উক্ত ধাৰাবাহিক লেখাটিৰ দ্বিতীয়টি খণ্ড প্ৰকাশ কৰা হৈছে। আমাৰ অনুৰোধমৰ্মে এই লানি লেখা আগবঢ়াইছে 'শব্দ-সন্ধান'ৰ উপদেষ্টা ড° খগেশ সেন ডেকা মহোদয়ে। আশাকৰোঁ আখৰুৱাৰ সন্মানীয় সদস্যসকল, ভাষা সম্পৰ্কীয় এই লানি লেখাৰ জৰিয়তে উপকৃত হ'ব।

ধন্যবাদেৰে-
'শব্দ-সন্ধান'ৰ পৰিচালক মণ্ডলী:
ড° খগেশ সেন ডেকা (উপদেষ্টা)
ড° দীপালী বৰা (মুখ্য ব্যৱস্থাপক )
সূৰ্য্য বৰা আৰু কন্দৰ্প নাথ (সহযোগী ব্যৱস্থাপক)
___________________________
০ অসমীয়া আখৰ-জোঁটনি:
(দ্বিতীয় খণ্ড)
-ড° খগেশ সেন ডেকা
---------------------------
…অসমীয়া সাহিত্যৰ বুৰঞ্জীত প্ৰত্ন অসমীয়া আৰু মিশ্ৰ অসমীয়াৰূপে চিহ্নিত ক্ৰমে চৰ্যাপদ আৰু শ্ৰীকৃষ্ণকীৰ্তনতো অসমীয়া আখৰ-জোঁটনিৰ প্ৰাচীন ৰূপ এটি সংৰক্ষিত হৈছে ৷ ফলিসমূহৰ দৰে এই পুথিতো এক বৰ্ণৰ ঠাইত বিকল্পে আন এক বৰ্ণৰ প্ৰয়োগ লক্ষ্য কৰা যায় ৷
অসমীয়া ভাষাই পৰিপূৰ্ণ সাহিত্যিক মৰ্যাদা লাভ কৰে খ্ৰীঃ ১৩শ—১৪শ শতিকাৰ ভিতৰত কমতাপুৰৰ ৰজা দুৰ্লভনাৰায়ণৰ পৃষ্ঠপোষকতাত হেম সৰস্বতীয়ে ৰচনা কৰা প্ৰহ্ৰাদ চৰিত পুথিৰ যোগেদি ৷ পণ্ডিত কালিৰাম মেধিয়ে এই পুথিত ঘটা তৎসম শব্দৰ বানান-বিভ্ৰাট এনেদৰে দেখুৱাইছে :
(ক) শ, ষ-ৰ ঠাইত স, খ, ষ-ৰ বিকল্প প্ৰয়োগ;
(খ) ণ, ঈ আৰু ঊ-কাৰৰ অনুপস্থিতি;
(গ) ব আৰু ৱ-ৰ উচ্চাৰণানুগ প্ৰয়োগ ইত্যাদি ৷
পণ্ডিত হেমচন্দ্ৰ গোস্বামীৰ মতেও, পুথিখনৰ সৰহভাগ শব্দ প্ৰাকৃতহে, সংস্কৃত নহয় ৷ মাগধী প্ৰাকৃতৰ নিয়মানুসাৰে ষ, স-ৰ ঠাইত শ হ'ব লাগে যদিও, হেম সৰস্বতীৰ ৰচনাত প্ৰধানকৈ স-ৰ প্ৰয়োগহে লক্ষ্য কৰিব পাৰি ৷ এই পুথিৰ তেওঁ দেখুওৱা আন কেতবোৰ বানান-বিভ্ৰাটৰ উদাহৰণ হ'ল :
(১) অ-ৰ ঠাইত ও;
(২) য়, য়ে, য়ো-ৰ সলনি অ, এ, ও;
(৩) অন্ত্য ই-কাৰৰ স্থানত ঞি-ৰ প্ৰয়োগ;
(৪) -ী-কাৰৰ সলনি ি-কাৰ;
(৫) ছ-ৰ ঠাইত চ;
(৬) য-ৰ ঠাইত জ;
(৭) ৱ-ৰ সলনি অ;
(৮) উ-কাৰ আৰু ও-কাৰৰ বিকল্প ব্যৱহাৰ ইত্যাদি ৷

হেম সৰস্বতীৰ পৰৱৰ্তী, প্ৰাকশংকৰ আৰু শাংকৰী যুগৰ কবিকুলৰ সাঁচিপতীয়া/­তুলাপতীয়া পুথিসমূহতো আখৰ-জোঁটনিৰ এনে খেলিমেলি লক্ষ্য কৰা যায় ৷ পূৰ্বে উল্লেখ কৰা উদাহৰণবোৰে নিশ্চিতভাৱে প্ৰাচীন স্তৰৰ বানান-ৰীতিত সংস্কৃত ভিন্ন উচ্চাৰণৰ প্ৰভাৱৰ সাক্ষ্য বহন কৰে ৷ সেয়ে হ'লেও, পুৰণি অসমীয়া লেখকসকলৰ নিজৰ হাতৰ আখৰৰ পুথিৰ অভাৱে সেই সময়ৰ আখৰ-জোঁটনি সম্বন্ধে এক নিৰ্দিষ্ট সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱাত ব্যাঘাত জন্মায় ৷ কাৰণ যিবোৰ পুথি এতিয়া পৰ্যন্ত উদ্ধাৰ হৈছে সেইবোৰ হয় নকলৰ নকল, নহয় নকলৰ নকলৰ নকল ৷ এনেও হ'ব পাৰে, মূল লেখকসকলৰ সৰহভাগেই যিহেতু একো একোগৰাকী সংস্কৃতৰ বিদগ্ধ পণ্ডিত আছিল, এতেকে তেওঁলোকে সাধাৰণভাৱে সংস্কৃতীয়া বানান-ৰীতিকে মানি চলিছিল ৷ কিন্তু, পাছত লিপিকাৰসকলে বিষয়বস্তুৰ অৰ্থৰ অনুধাৱন অবিহনেই আখৰৰ পাক চাই নকল কৰোঁতে সংস্কৃত ভিন্ন উচ্চাৰণৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈ সেইবোৰত নানান বৰ্ণ-প্ৰমাদ ঘটাইছিল ৷ দৈতাৰি ঠাকুৰ বিৰচিত "শ্ৰীশঙ্কৰদেৱ শ্ৰীমাধৱদেৱ চৰিত"-ত উল্লেখ থকা তলৰ কথাখিনিয়েও তেনে ধাৰণা স্পষ্ট হোৱাত সহায় কৰে ৷ চৰিত পুথিখনিৰ মতে, মাধৱ পুৰুষে হেনো নিজৰ "ভক্তি ৰত্নাৱলী" পুথিৰ মূৰাৰি কোঁচে কৰা নকল চাই উষ্মা প্ৰকাশ কৰি কৈছিল :
"লাঠি কাটা 'জ' দিবে লাগয় যথাত ৷
পুখুৰীয়া 'য' দিয়া আছন্ত তথাত ৷৷
পুখুৰীয়া লাগৈ যথা লাঠি কাটা তাত ৷
বৰ 'ও' দিলে 'ঞ' লাগৈ জানা যাত ৷৷
'ইয়' দিলে 'উৱ' য'ত লাগয় দিবাক ৷
'ৱ'ৰ ঠাইত বৰ 'ও' যে দিলেক ৷৷
—এনে কথাই তৎকালীন লেখকসকলে সংস্কৃতীয়া আখৰ-জোঁটনি একান্তভাৱে মানি চলিছিল বুলি প্ৰতিপন্ন কৰে ৷
সি যি কি নহওক, প্ৰাকশংকৰ আৰু শাংকৰী যুগৰ পদ-পুথিসমূহৰ আখৰ-জোঁটনিৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ থোৰতে এনেদৰে উল্লেখ কৰিব পাৰি :
(ক) হ্ৰস্ব আৰু দীৰ্ঘস্বৰৰ পাৰ্থক্যহীনতা আৰু হ্ৰস্বস্বৰৰ প্ৰতি অধিক প্ৰৱণতা;
(খ) শ, ষ, স-ৰ যথেচ্ছ প্ৰয়োগ; পদান্ত আৰু কেতিয়াবা পদমধ্যস্থিত ষ, শ-ৰ স্থানত বিকল্পে খ-ৰ ব্যৱহাৰ;
(গ) দন্ত্য আৰু মূৰ্ধন্য বৰ্ণৰ প্ৰয়োগত প্ৰভেদহীনতা তথা দন্ত্য বৰ্ণৰ আধিক্য ৷
(ঘ) ক্ষ-ৰ ঠাইত প্ৰায়ে খ-ৰ ব্যৱহাৰ ৷
মধ্যযুগত সত্ৰসমূহৰ পৃষ্ঠপোষকতাত ৰচিত চৰিত সাহিত্য, আহোম ৰজাঘৰৰ সাহচৰ্যত ৰচিত বিবিধ শ্ৰেণীৰ বুৰঞ্জী, ব্যাৱহাৰিক সাহিত্য, তাম্ৰলিপি, শিলালিপি, মন্দিৰৰ গাত্ৰলিপি, বৰটোপৰ লিপি ইত্যাদি লিখিত নথিতো সংস্কৃত ভিন্ন উচ্চাৰণানুগ বানান-ৰীতিৰ প্ৰয়োগ লক্ষ্য কৰিব পাৰি ৷
মুঠতে পুৰণি কালত ব্যাকৰণ আৰু অভিধান নিৰ্দেশিত এক কৰ্তৃত্বশীল আৰ্হিৰ অভাৱত বানান-প্ৰকৰণত তেনে কোনো ধৰা-বন্ধা ৰীতি মানি চলা হোৱা নাছিল ৷ সমাজৰ শিক্ষিত তথা অভিজাত শ্ৰেণীটোৱে ঘাইকৈ সংস্কৃত ভাষাৰ চৰ্চা কৰিছিল আৰু লিখন-ৰীতিতো সাধাৰণভাৱে সংস্কৃত-নিৰ্ভৰ জোঁটনিকে মানি চলিছিল ৷ ইয়াৰ বিপৰীতে ঐতিহাসিক বিৱৰ্তনৰ অনিবাৰ্য পৰিণতি স্বৰূপে সংস্কৃত আৰু অসমীয়াৰ উচ্চাৰণগত দিশত ঘটা কেইবাশতিকা জোৰা ব্যৱধানৰ প্ৰভাৱত সাধাৰণ স্তৰৰ লেখক তথা লিপিকাৰ/নকলকাৰসকলে পুথি লিখোঁতে বা নকল কৰোঁতে স্বতঃস্ফূৰ্তভাৱে উচ্চাৰণভিত্তিক বানান ব্যৱহাৰ কৰিছিল ৷ সম্ভৱতঃ এনে এক ঐতিহাসিক প্ৰেক্ষাপটলৈ লক্ষ্য কৰি ১৮৩৯ খ্ৰীঃত জদুৰাম দেকা বৰুৱা নামৰ এগৰাকী অসমীয়া পণ্ডিতে "অসমীয়া বঙলা অভিধান" নামৰ শব্দকোষ এখন ৰচনা কৰি পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে অসমীয়া আখৰ-জোঁটন প্ৰক্ৰিয়াৰ এক ৰেহা লগোৱাৰ চেষ্টা কৰে ৷ তদুপৰি, ব্ৰিটিছৰ আগমনৰ পাছত অসমত অসমীয়া গুচাই বাংলা ভাষা প্ৰৱৰ্তনৰ হেতু অসমীয়া মানুহক বাংলা শব্দৰ জ্ঞান দিয়াও আছিল তেওঁৰ আন এক উদ্দেশ্য ৷
জদুৰাম বৰুৱা নিৰ্দেশিত বানান-ৰীতি আছিল সৰল আৰু অসমীয়া ভাষাৰ উচ্চাৰণৰ অনুগামী ৷ সেইবাবে তেওঁ ই/ঈ, উ/ঊ, শ/ষ/স,চ/ছ, জ/য/ঝ, ত/ট আদি সগোত্ৰীয় বৰ্ণবোৰৰ এটাকৈহে আখৰ ৰাখিছিল ৷
(আগলৈ)